Śladami zapisów kaznodziei wojskowego z 1623 roku, czyli jak Dembołęcki pisał swoje Przewagi

Radosław Sztyber

doi:10.34768/fp2018a2

Autor

Radosław Sztyber Uniwersytet Zielonogórski
https://orcid.org/0000-0003-2955-1597 Radosław Sztyber

DOI: https://doi.org/10.34768/fp2018a2

Słowa kluczowe

Wojciech Dembołęcki • lisowczycy • Przewagi elearów polskich • piśmiennictwo osobiste

Abstrakt

Szkic stanowi syntetyczny opis sposobu pisania przez Wojciecha Dembołęckiego jego książki pt. Przewagi elearów polskich, co ich niegdy lisowczykami zwano. Ten wydrukowany w Poznaniu tekst przynosi świeżą relację z przygód najemniczego oddziału z czasu początków wojny trzydziestoletniej (1619-1622), w tym i bitwy pod Chocimiem (1621). Forma opowieści nie przypomina zwyczajnego pamiętnika, ponieważ jest raczej mieszaniną rozmaitych typów narracji. W niektórych partiach można dostrzec osobiste wspomnienia kapelana, zwłaszcza w obrębie rozdziałów, prezentujących niedzielne kazania głoszone przez franciszkanina przed jego żołnierzami (niektóre z nich uwydatniały niezwykłe więzi Boga z gloryfikowanymi w ten sposób lisowczykami, którzy dodatkowo mieli być Machabeuszami Nowego Testamentu – jak twierdzi apologeta). Wstępne zdania zawierają informacje, że duchowny zagubił jego pisany in statu nascendi diariusz, dlatego też to oczywiste, iż Przewagi wypadają jako rekonstrukcja nieistniejących już wtedy zapisów. Jednak kilka dokumentów zapewne przetrwało w bagażach Dembołęckiego, ponieważ zostały zacytowane w książce z 1623 – autentyczne listy adresowane do dowództwa pułku oraz jego prawa. Wysoka frekwencja cytatów ewangelicznych bądź ich objaśnień prowadzą do wniosku, iż na biurku Dembołęckiego musiały znajdować się notatki wykorzystywane podczas działalności kaznodziejskiej. Poza tym autor był naocznym świadkiem większości wydarzeń zobrazowanych w jego książce, a nawet wyraźnie rozróżnia to, co widział osobiście, a czego nie widział, natomiast powtórzył, zmierzając tropem zasłyszanych sprawozdań. Co więcej, w wierszu kończącym całą książkę wyznaje, że niektóre fragmenty były drukowane, podczas gdy w tym samym czasie inne dopiero powstawały. Działo się to w gościnie w Poznaniu. Argumenty te miały być usprawiedliwieniem licznych błędów zauważonych jeszcze w warsztacie typograficznym (Jana Wolraba). Wszystkie te okoliczności i inne szczegóły (dostrzeżone w analizowanym raporcie) ukazują prawdę o sposobie pracy Dembołęckiego nad jego pierwszą książką. Powstała w pośpiechu, gdyż relacja miała jeden istotny cel: odbudować dobre imię skompromitowanych lisowczyków. Symptomatyczne – autor ponoć wykradł część nakładu, a wspomniany wyżej drukarz trafił do więzienia za druk tytułu bez wymaganej ówcześnie aprobaty biskupiej. Nie ma wątpliwości, że książka była niezwykle potrzebna i dotarła do czytelników, pomimo wielu przeszkód.

Liczba wyświetleń

2024

Dane do pobrania nie są jeszcze dostępne.

Biogram autora

Radosław Sztyber, Uniwersytet Zielonogórski

Pracownik Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego. W swoich pracach koncentruje się na literaturze staropolskiej (zwłaszcza XVII w.), a także realizuje przedsięwzięcia edytorskie. Wydał i skomentował ponad dziesięć pisanych zabytków barokowych, w tym głośny, bo kontrowersyjny Wywód jedynowłasnego państwa świata Wojciecha Dembołęckiego. Obecnie bada grupę druków ulotnych dotyczących kampanii chocimskiej z 1621 roku. Autor siedmiu monografii książkowych i kilkudziesięciu szkiców.

Bibliografia

LITERATURA CYTOWANA

Bauer M., Z dziejów batalistyki polskiej. Studia nad pamiętnikami wojennymi z XVII w., Kraków 2007.
[Google Scholar]

Buchwald-Pelcowa P., Promocje i zakazy. Trudne drogi idei w książkach w Polsce czasów baroku, [w:] Literatura polskiego baroku w kręgu idei, red. A. Nowicka-Jeżowa, M. Hanusiewicz, A. Karpiński, Lublin 1995.
[Google Scholar]

Dobrowolska W., Czarnkowski Adam Sędziwój, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 4, Kraków 1938.
[Google Scholar]

Drukarze dawnej Polski. Od XV do XVIII wieku, t. 3, cz. 1: Wielkopolska, oprac. A. Kawecka Gryczowa, K. Korotajowa, J. Sójka, Wrocław 1977.
[Google Scholar]

Działak-Szubińska A., „Kwiaty Hiszpanii, wspaniałości Portugalii” (1631) Antóniego de Sousa de Macedo, czyli jak udowodnić „siłę” Portugalczyków, „Res Rhetorica” 2015 (5).
[Google Scholar]

Jurewicz K., Wojciech Dębołęcki i jego „Wywód...”, „Terminus” 2007, z. 1 (16).
[Google Scholar]

Magnuszewski W., Z dziejów elearów polskich. Stanisław Stroynowski – lisowski zagończyk, przywódca i legislator, Warszawa Poznań 1978.
[Google Scholar]

Magnuszewski W., Zapomniane lisowianum z 1621 roku, „Archiwum Literackie” 1972, t. 16: Miscellanea staropolskie, z. 4, s. 229.
[Google Scholar]

Pamiętniki o wyprawie chocimskiej r. 1621, wyd. Ż. Pauli, Kraków 1853.
[Google Scholar]

Partyka J., Etymon i emocje: uczone spory wokół najstarszego języka świata, „Forum Artis Rhetoricae” 2013 (3).
[Google Scholar]

Sztyber R., „Banialuki” i „ambaje”, czyli o pseudoetymologicznej pochwale elearów (lisowczyków), [w:] Studia i Materiały Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Zielonej Górze. Filologia Polska, red. J. Brzeziński, z. 10, Zielona Góra 1999.
[Google Scholar]

Sztyber R., Do zoila nie-zoila, bo Gryzosława, [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego. Seria Filologiczna. Historia Literatury, red. M. Nalepa, z. 65, Rzeszów 2010.
[Google Scholar]

Sztyber R., Od historii (tj. „histryjoństwa”), poprzez „istorię” (czyli „jako co było” naprawdę) do... historii. Etnogenetyczne gry Dembołęckiego, [w:] Człowiek w zwierciadle przeszłości: ucieczka od historii do Historii, red. T. Ratajczak i B. Trocha, Zielona Góra 2014.
[Google Scholar]

Sztyber R., Od preludium gloryfikującego po symfonię aplauzu (między „Przewagami” a „Wywodem” Dembołęckiego), [w:] Z dziejów staropolskiego pamiętnikarstwa. Przekroje i zbliżenia, red. P. Borek, Kraków 2012.
[Google Scholar]

Sztyber R., Piórem, kropidłem i szablą. Wojciecha Dembołęckiego pisarska i kapelańska przygoda z lisowczykami (1619-1923). Studia i szkice, Zielona Góra 2005.
[Google Scholar]

Sztyber R., Pisany kolos na glinianych nogach. Przypadek Wojciecha Dembołęckiego, [w:] Język, wielokulturowość, tożsamość, red. M. Pająkowska-Kensik, A. Paluszak-Bronka i K. Kołatka, Bydgoszcz 2013 (Prace Komisji Językoznawczej Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, nr XXIII).
[Google Scholar]

Sztyber R., „Skądże to zbłaźnienie świata”? Wojciecha Dembołęckiego „Wywód jedynowłasnego państwa świata (studium monograficzne i edycja krytyczna), Zielona Góra 2012.
[Google Scholar]

Sztyber R., Uszlachetnianie prawdy w „Przewagach elearów polskich”, [w:] Proza staropolska, red. K. Płachcińska i M. Bauer, Łódź 2011.
[Google Scholar]

Sztyber R., W stronę „polskiego” panteonu. Dembołęckiego poszukiwania... nieutraconego i niezagubionego, [w:] „Homo mythicus” – mityczne wzorce tożsamości, red. H. Kubicka i G. Trębicki, Zielona Góra 2014.
[Google Scholar]

Sztyber R., Zróżnicowanie gatunkowe „Przewag elearów polskich” Wojciecha Dembołęckiego, „Pamiętnik Literacki” 1997, z. 4.
[Google Scholar]

Ślęczka T., „Ale ponieważ postanowiłem, jak długo będę żył, przekazywać na piśmie…” Żądza pisania i jej maski w staropolskich pamiętnikach, „Śląskie Studia Polonistyczne” 2013, nr 2 (4).
[Google Scholar]

Wisner H., Lisowczycy, Warszawa 1995.
[Google Scholar]

Wojciech Dembołęcki. „Przewagi elearów polskich, co ich niegdy lisowczykami zwano”, wstęp i oprac. R. Sztyber, Toruń 2005.
[Google Scholar]

Wojciechowska M., Z dziejów książki w Poznaniu w XVI w., Poznań 1927, s. 63-64; J.Sójka, Z dziejów drukarstwa w Poznaniu w XVII wieku. Drukarnia wolrabowska w latach 1636-1689 i jej produkcja, Warszawa Poznań 1976.
[Google Scholar]