Filologia Polska. Roczniki Naukowe Uniwersytetu Zielonogórskiego

Literackość zamknięta w figurze retorycznej, czyli jak wyliczają reporterzy, a jak prozaicy, poeci i dramatopisarze

Jadwiga Biernacka — 2023-12-21

Reportaż stał się w ostatnich latach kluczowym gatunkiem polskiego życia literackiego. Jego rosnąca od kilku dekad popularność zaowocowała również znaczącą liczbą badań, komentarzy i analiz poświęconych zarówno pojedynczym utworom czy konkretnym autorom, jak i bardziej uniwersalnym problemom dotyczącym wszystkich reprezentacji gatunku. Wśród tych najczęściej poruszanych zagadnień można wskazać choćby kwestię literackości reportażu, dopuszczalne (?) elementy fikcji czy też granice gatunku. Wielu literaturoznawców oraz prasoznawców analizuje reportaże również pod względem tematyki, funkcji, kompozycji czy stylu.
To ostatnie zagadnienie, tj. stylistyka i językowe ukształtowanie reportażu, jest jednak najrzadziej poruszane przez badaczy. Z jednej strony jest to zrozumiałe: w końcu każdy twórca ma swój własny styl i odrębny język, a prawo do korzystania z rozmaitych środków artystycznych ogólnie stosowanych w epice zostało przyznane reportażowi już bardzo dawno temu. Z drugiej jednak strony nie sposób oprzeć się wrażeniu, że problem stylistyki reportażu został przez badaczy zaniedbany, że w recenzjach czy analizach utworów zaliczanych do tego gatunku powtarzają się nieustannie te same frazy. Dziennikarze są chwaleni za powściągliwość i lakoniczność (co przejawia się w unikaniu przymiotników i faworyzowaniu rzeczowników oraz czasowników), przedkładanie opowiadania nad opis, skupienie się na jednostce i oddanie jej głosu, utrzymywanie dynamicznego tempa narracji (osiąganego dzięki odpowiednim proporcjom zdań pojedynczych oraz złożonych podrzędnie i współrzędnie). Te wszystkie cechy pozwalają domniemywać, że może jednak istnieje jakiś ogólny styl polskiego reportażu, dlatego też warto zadawać pytania o to, jakie są jego właściwości i z czego one wynikają.
Niniejszy artykuł jest poświęcony jednej konkretnej figurze retorycznej, która, moim zdaniem, pełni wyjątkową funkcję w polskim reportażu i którą łączy z nim szczególne strukturalne pokrewieństwo. Mowa o enumeracji. Jest ona wyjątkowo często i chętnie wykorzystywana przez reporterów: była „ulubionym chwytem” Ryszarda Kapuścińskiego (co zauważają choćby J. Jastrzębski, B. Nowacka i Z. Ziątek czy M. Horodecka), jest „znakiem rozpoznawczym” Wojciecha Tochmana (M. Wiszniowska), u Hanny Krall dominuje na równi z powtórzeniem (M. Ratajczak). Artur Rejter stwierdza zaś, że wyliczenie jest to „bardzo charakterystyczny wykładnik precyzji opisu tekstów reportażu podróżniczego”. Powszechność występowania enumeracji w polskich reportażach to jednak nie jedyny powód, dla którego związek pomiędzy figurą retoryczną a gatunkiem wydaje się warty bliższego zbadania i omówienia. Wyliczenie bywa bowiem zarówno domeną chaosu, jak i porządku, łączy w sobie ogół i szczegół, może ujawniać nadmiar i niedostatek, służyć zaprezentowaniu jednostkowego spojrzenia oraz ponadindywidualnej, uniwersalnej perspektywy. Tak samo jak reportaż.
Celem niniejszego artykułu będzie zatem sprawdzenie, czy wyliczenia występujące w reportażach faktycznie się różnią, czy to pod względem budowy, funkcji, czy częstotliwości występowania od tych pojawiających się w innych gatunkach, a nawet rodzajach literackich. Badania te zostaną przeprowadzone na podstawie twórczości trojga polskich reportażystów: Hanny Krall, Ryszarda Kapuścińskiego i Krzysztofa Kąkolewskiego. Porównanie reportaży oraz dramatu, wierszy, powieści i opowiadań (opublikowanych przez każdego z tych autorów) pozwoli, mam nadzieję, na wskazanie, czy role, które enumeracja może odgrywać w reportażach, są zastrzeżone do tego jednego gatunku, czy jednak okażą się uniwersalne i wykorzystywane są w równym stopniu przez literaturę fikcjonalną i niefikcjonalną. Bo – czy granica między dziennikarstwem i literaturą przebiega w zupełnie innym miejscu niż stylistyka?

Polska (nie)gościnność we współczesnym reportażu – przybliżenia

Dorota Dąbrowska — 2023-12-21

Cel artykułu stanowi podjęcie refleksji nad jednym z aspektów gościnności – zagadnieniem otwartości społeczeństwa na reprezentantów innych kultur. Gościnność stanowi, zgodnie z powszechnymi przekonaniami oraz w opinii badaczy polskich tradycji, jedną z podstawowych właściwości kultury polskiej. Równocześnie jednak przypisuje się jej dystans wobec innych, nieufność, niekiedy wręcz ksenofobię. Przedmiot analizy zawartej w artykule stanowią współczesne polskie reportaże, które pokazują Polskę jako kraj niegościnny. Celem analizy nie jest idea potraktowania reportaży jako wiarygodnych źródeł wiedzy na temat polskiej kultury, a namysł nad elementami perswazyjnymi obecnymi w opowieści o trudnościach w międzykulturowym komunikowaniu. Przedmiot analizy stanowią teksty zawarte w dwóch książkach – w Królu kebabów Marty Mazuś oraz w tomie zbiorowym o tytule Obrażenia. Pobici z Polską (autorstwa Urszuli Jabłońskiej, Magdaleny Kinińskiej, Kai Puto, Małgorzaty Rejmer, Ziemowita Szczerka, Macieja Wasielewskiego, Mirosława Wlekłego, Agnieszki Wójcińskiej). Autorka artykułu wskazuje na elementy ksenofobii możliwe do wydobycia z samych przytoczonych historii oraz na ujawniające się w narracji subiektywne punkty widzenia podmiotów relacjonujących i interpretujących przywoływane zdarzenia.

Aksjologiczny wymiar reportażu Mirosława Kuleby Szamil Basajew. Rycerski etos a powinność żołnierska

Aleksandra Tomicka — 2023-12-21

Reportaż literacki zaliczany jest do literatury pięknej. Opowiada o zdarzeniach, których autor był świadkiem bądź uczestnikiem. Reportaż poruszający tematykę wojenną zajmuje wyjątkowe miejsce ze względu na determinację reportera, który podejmuje się tego zadania. Mirosław Kuleba uczestniczył w wojnach rosyjsko-czeczeńskich, a to, co widział, przeżył i odczuł, opisał m.in. w książce Szamil Basajew. Rycerski etos a powinność żołnierska. Poza rejestrem działań zbrojnych Kuleba zauważył, że wojna niesie ze sobą wartości, wśród nich zaś najważniejsza jest wolność. Zwrócił uwagę na to, że życie bojowników czeczeńskich jest mocno uduchowione. Spostrzeżenia te potwierdzają relacje innych reporterów, m.in. Patricka Chauvala, Wojciecha Jagielskiego, Anny Politkowskiej. Warto podnieść, że walkę o wolność Czeczenów wspierał duchowo Zbigniew Herbert.

Ognozja, czyli Olgi Tokarczuk teologia sekularna

Andrzej Draguła — 2023-12-21

Zarówno w wykładzie noblowskim, jak i w swoich esejach Olga Tokarczuk proponuje własną koncepcję literatury, którymi elementami są projekt nazywany przez nią ognozją, koncepcja narratora czwartoosobowego (panoptykalnego) czy też rozumienie i funkcja mitu, a szerzej – wszelkiej narracji. Jak sama przyznaje, jej koncepcję można uznać za alterreligijną. Ona sama odwołuje się do natury narracji biblijnej, aby – uciekając się do analogii – opisać własną koncepcję autora i innych składowych dzieła literackiego. Jej koncepcję można interpretować z punktu widzenia teorii literatury, ale także teologii. Niniejszy tekst jest próbą takiej właśnie interpretacji. Autor szuka paraleli pomiędzy literaturą w rozumieniu Tokarczuk a Biblią jako tekstem objawionym i spisanym przez hagiografa. W konkluzji autor stawia tezę, że nie jest to projekt postsekularny czy quasi-religijny, ale sekularny, a de facto gnostycki, ponieważ odwołuje się do wiedzy i kompetencji niby-boskiej jako fundamentu dla konstrukcji świata przedstawionego.

Kobiety i sztuka w poezji Wisławy Szymborskiej (uwagi wstępne)

Katarzyna Dulko — 2023-12-21

Artykuł prezentuje analizę językową utworów Wisławy Szymborskiej, które nawiązują do innych tekstów kultury. Wybrane teksty rozpatrywane są w kontekście obecności kobiet w sztuce: malarstwie i literaturze. Tradycyjne ich ujęcia skonfrontowane są z wizerunkiem wynikającym z artystycznej wizji poetki, która próbuje rozbić lub rozszerzyć powszechne myślenie o tych postaciach.

Święty Augustyn i tekst Pisma Świętego

Janusz Królikowski — 2023-12-21

Święty Augustyn jest kluczową postacią Kościoła i kultury zachodniej, którego wpływ widać także w podejściu do Pisma Świętego i Jego interpretacji. Całość swojego spojrzenia na Biblię opisał w dziele De doctrina christiana, które nadal zasługuje na uwagę i na uwzględnienie jej we współczesnych interpretacjach biblijnych. Wśród tematów dotyczących tekstu biblijnego, które podejmuje Augustyn, pierwszorzędne miejsce odgrywają zagadnienia prawdy i autorytetu Septuaginty, kanonu Pism Świętych, natchnienia biblijnego i duchowej interpretacji tekstów biblijnych oraz przymiotów mówcy chrześcijańskiego. Szerokie uwzględnienie tych zagadnień i ich twórcze rozwinięcie, także przy wykorzystaniu tradycji retorycznej zaczerpniętej z myślicieli rzymskich, przede wszystkim Cycerona, przyczyniło się do nawiązania twórczego dialogu Kościoła z kulturą klasyczną, a także stało się modelem do jego kontynuowania w późniejszych epokach. W swoim podejściu do tekstu biblijnego Augustyn pozostaje nadal twórczym inspiratorem, pokazującym żywotność tradycji biblijnej oraz jej znaczenie kulturowe.

O obecności dzieła św. Teofana Rekluza w polskiej refleksji

Justyna Kroczak — 2023-12-21

Św. Teofan Rekluz (Gieorgij Goworow, zm. 1894) zapamiętany został przez teologów i badaczy dzięki swym oryginalnym, ale mieszczącym się w tradycji rosyjskiego hezychazmu, pismom ascetyczno-moralnym. Ten biskup i święty był także autorem monumentalnego, pięciotomowego rosyjskiego wydania Filokalii (Dobrotolubija). Jego droga duchowa wiodła od pracy naukowej w Seminarium Duchowym, poprzez funkcję biskupa tambowskiego i szackiego aż do życia zamkniętego w Pustelni w Wyszy. Uważa się go zarówno za teoretyka, jak i praktyka życia ascetycznego opartego na wschodniej tradycji duchowej. Cała jego nauka i pouczenia związane były z modlitwą Jezusową, rolą serca w modlitwie i hezychazmem. W pracy Słowo o modlitwie twierdził, że „sprawa modlitwy w życiu chrześcijańskim jest najważniejsza”. Dążenie serca do Boga powinno być celem człowieka; nie zawsze jest to łatwe, ale dzięki wytrwałości każdy może cel ten osiągnąć. Święty Teofan uczył, jak wejść w dialog modlitewny z Bogiem. Jednym z najważniejszych ćwiczeń duchowych było, według niego, kształtowanie serca – środkiem do celu była tu pobożność i zwrócenie umysłu ku Bogu. Dzieło tego teologa jest znane w Polsce nie tylko w środowisku prawosławnym, ale także katolickim, gdzie powstała nawet monografia na jego temat (Jan Pryszmont). Mimo to czuje się pewien niedosyt – istnieją jedynie dwa przekłady jego pism oraz kilkanaście rozproszonych artykułów. W artykule przedstawiam twórczość św. Teofana w kontekście rosyjskiego hezychazmu, wskazuję także te jej aspekty, które najbardziej interesują polskich badaczy oraz kreślę perspektywy możliwego rozwoju badań nad myślą teologa.

Język tekstów mistycznych w języku religijnym. Propozycja klasyfikacji

Izabela Rutkowska — 2023-12-21

Celem artykułu jest określenie, jakie miejsce w klasyfikacji języka religijnego może zajmować język tekstów mistycznych. Na początku zostały zdefiniowane pojęcia typu język mistyki, tekst mistyczny oraz opisane dotychczas stworzone klasyfikacje. Następnie skonfrontowano je z wiedzą filologiczną. Wykazało to znaczne różnice w rozumieniu pojęcia tekst mistyczny. Dla teologii bowiem główne kryterium oceny tekstu zależne jest od rodzaju relacji człowieka (autora) do Boga, a nie tylko od rodzaju użytego stylu czy zasobu słownictwa. Na tej podstawie można podzielić mistyczne dzieła na wynikające z kontaktu z Bogiem; na te, które służą do kontaktu z Bogiem; te, które są świadectwem kontaktu z Bogiem, oraz te, które służą do nauczania o Bogu. Inaczej też wygląda ocena ‘mistyczności’ tekstu – zależy ona w Kościele dodatkowo od poziomu duchowości i moralności autora, od zgodności treści z przesłaniem Biblii i nauki Kościoła. Natomiast odpowiedź na pytanie o miejsce, jakie zajmują teksty mistyczne pośród tekstów religijnych, zawarta jest poniekąd w odpowiedzi na pytanie o miejsce, jakie posiada doświadczenie mistyczne pośród doświadczeń religijnych. Podział takich dzieł ukazuje stopniowanie – od tekstu będącego świadectwem bezpośredniego kontaktu z Bogiem (poprzez objawienie, wizje, rozmowę), przez zapis doświadczenia religijnego, po tekst, w którym Bóg i sacrum są tylko przedmiotem opisu.

Ocena polisemii terminologicznej w świetle rozwoju nauk

Lucyna Agnieszka Jankowiak — 2023-12-21

W artykule zwrócono uwagę na zawodność kryterium odległości nauk w ocenie polisemii terminologicznej w świetle rozwoju nauk. Kryterium to w ujęciu H. Jadackiej (trzy stopnie wieloznaczności) i E. Grodzińskiego (polisemia dobra i zła) decyduje o wyróżnieniu dopuszczalnej polisemii terminologicznej. Okazuje się ono jednak mylące, co udowodniono w artykule na przykładzie terminów z medycyny i weterynarii. To jest dziedzin, które do końca XVIII w. rozwijały się jako jedna nauka, a dziś stanowią oddzielne dyscypliny, w dodatku należące do dwóch różnych zespołów nauk. Zastosowanie kryterium odległości nauk przy charakterystyce (diachronicznej i synchronicznej) terminologii może spowodować, że polisemia tego samego terminu (np. bielmo) może być odmiennie oceniana na różnych etapach rozwoju danej nauki (tu: medycyny i weterynarii).

Zamek jako metafora. Podróże po literaturze

Wiesław Mateusz Malinowski — 2023-12-21

Artykuł poświęcony jest trzem kategoriom metafor, jakie generuje literacki obraz zamku w wybranych utworach z dziewiętnastowiecznej literatury Francji, Belgii i Polski. Mowa o zamku duszy (Nerval, Maeterlinck, Miciński), zamku tyranii (Hugo, Custine) oraz zamku chwały (Mickiewicz, Goszczyński).

Pochwała wolności: Wilhelm Levysohn – życie i twórczość wydawcy z dawnego Grünbergu

Izabela Taraszczuk — 2023-12-21

Dziedzictwo kulturowe wydawcy Wilhelma Levysohna jest obecnie przechowywane w Archiwum Państwowym w Zielonej Górze oraz na stronach internetowych Zielonogórskiej Biblioteki Cyfrowej (ZBC). Na dzisiejszym Placu Pocztowym odsłonięto w 2007 r. tablicę pamiątkową ku czci Wilhelma i Ulricha Levysohnów. Natomiast zielonogórskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Mniejszości Niemieckiej od kilku lat wydaje miesięcznik „Grünberger Monatsblatt”. Swoją nazwą i treścią dziennik nawiązuje do periodyku Levysohna z XIX w. Niniejszy artykuł, Pochwała wolności: życie i twórczość wydawcy z dawnego Grünbergu, Wilhelma Levysohna, jest hołdem dla wybitnego redaktora, posła i człowieka mediów reprezentującego trzy nacje, który potrafił w trwały sposób zarchiwizować polityczną, społeczną i kulturową dynamikę burzliwego XIX w.

Walerian Borowczyk jako dokumentalista surrealistyczny

Piotr Prusinowski — 2023-12-21

Słynny krytyk André Bazin dzielił filmowców na tych, którzy wierzą w obraz, i tych, którzy wierzą w rzeczywistość. Dokumentalną twórczość Waleriana Borowczyka, znanego przede wszystkim z filmów animowanych i fabularnych, trudno jednoznacznie przyporządkować do którejkolwiek z tych kategorii. Autor powyższego artykułu poddaje analizie tę część artystycznego dorobku reżysera, reprezentowaną przez takie filmy jak Dyptyk (Diptyque, 1967), Wyjątkowa kolekcja (Une collection particulière, 1973), List z Paryża (Brief von Paris, 1976) czy Miłość – potwór wszechczasów (L’amour – monstre de tous les temps, 1977). Obrazy te stanowią rzadkie przykłady wykorzystania elementów surrealizmu w kinie dokumentalnym.

Bibliografia lubuskiej polonistyki akademickiej za rok 2022

Kamil Banaszewski — 2023-12-21

Poniższe zestawienie gromadzi materiały publikowane na łamach „Filologii Polskiej. Roczników Naukowych Uniwersytetu Zielonogórskiego”. Jego cel wiąże się z danymi statystycznymi przydatnymi w dokumentacji i sprawozdawczości dla autorów, zespołu redakcyjnego rocznika, a także szefostwa Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego.