Literackość zamknięta w figurze retorycznej, czyli jak wyliczają reporterzy, a jak prozaicy, poeci i dramatopisarze

   89

Autor

Słowa kluczowe   

Abstrakt   

Reportaż stał się w ostatnich latach kluczowym gatunkiem polskiego życia literackiego. Jego rosnąca od kilku dekad popularność zaowocowała również znaczącą liczbą badań, komentarzy i analiz poświęconych zarówno pojedynczym utworom czy konkretnym autorom, jak i bardziej uniwersalnym problemom dotyczącym wszystkich reprezentacji gatunku. Wśród tych najczęściej poruszanych zagadnień można wskazać choćby kwestię literackości reportażu, dopuszczalne (?) elementy fikcji czy też granice gatunku. Wielu literaturoznawców oraz prasoznawców analizuje reportaże również pod względem tematyki, funkcji, kompozycji czy stylu.
To ostatnie zagadnienie, tj. stylistyka i językowe ukształtowanie reportażu, jest jednak najrzadziej poruszane przez badaczy. Z jednej strony jest to zrozumiałe: w końcu każdy twórca ma swój własny styl i odrębny język, a prawo do korzystania z rozmaitych środków artystycznych ogólnie stosowanych w epice zostało przyznane reportażowi już bardzo dawno temu. Z drugiej jednak strony nie sposób oprzeć się wrażeniu, że problem stylistyki reportażu został przez badaczy zaniedbany, że w recenzjach czy analizach utworów zaliczanych do tego gatunku powtarzają się nieustannie te same frazy. Dziennikarze są chwaleni za powściągliwość i lakoniczność (co przejawia się w unikaniu przymiotników i faworyzowaniu rzeczowników oraz czasowników), przedkładanie opowiadania nad opis, skupienie się na jednostce i oddanie jej głosu, utrzymywanie dynamicznego tempa narracji (osiąganego dzięki odpowiednim proporcjom zdań pojedynczych oraz złożonych podrzędnie i współrzędnie). Te wszystkie cechy pozwalają domniemywać, że może jednak istnieje jakiś ogólny styl polskiego reportażu, dlatego też warto zadawać pytania o to, jakie są jego właściwości i z czego one wynikają.
Niniejszy artykuł jest poświęcony jednej konkretnej figurze retorycznej, która, moim zdaniem, pełni wyjątkową funkcję w polskim reportażu i którą łączy z nim szczególne strukturalne pokrewieństwo. Mowa o enumeracji. Jest ona wyjątkowo często i chętnie wykorzystywana przez reporterów: była „ulubionym chwytem” Ryszarda Kapuścińskiego (co zauważają choćby J. Jastrzębski, B. Nowacka i Z. Ziątek czy M. Horodecka), jest „znakiem rozpoznawczym” Wojciecha Tochmana (M. Wiszniowska), u Hanny Krall dominuje na równi z powtórzeniem (M. Ratajczak). Artur Rejter stwierdza zaś, że wyliczenie jest to „bardzo charakterystyczny wykładnik precyzji opisu tekstów reportażu podróżniczego”. Powszechność występowania enumeracji w polskich reportażach to jednak nie jedyny powód, dla którego związek pomiędzy figurą retoryczną a gatunkiem wydaje się warty bliższego zbadania i omówienia. Wyliczenie bywa bowiem zarówno domeną chaosu, jak i porządku, łączy w sobie ogół i szczegół, może ujawniać nadmiar i niedostatek, służyć zaprezentowaniu jednostkowego spojrzenia oraz ponadindywidualnej, uniwersalnej perspektywy. Tak samo jak reportaż.
Celem niniejszego artykułu będzie zatem sprawdzenie, czy wyliczenia występujące w reportażach faktycznie się różnią, czy to pod względem budowy, funkcji, czy częstotliwości występowania od tych pojawiających się w innych gatunkach, a nawet rodzajach literackich. Badania te zostaną przeprowadzone na podstawie twórczości trojga polskich reportażystów: Hanny Krall, Ryszarda Kapuścińskiego i Krzysztofa Kąkolewskiego. Porównanie reportaży oraz dramatu, wierszy, powieści i opowiadań (opublikowanych przez każdego z tych autorów) pozwoli, mam nadzieję, na wskazanie, czy role, które enumeracja może odgrywać w reportażach, są zastrzeżone do tego jednego gatunku, czy jednak okażą się uniwersalne i wykorzystywane są w równym stopniu przez literaturę fikcjonalną i niefikcjonalną. Bo – czy granica między dziennikarstwem i literaturą przebiega w zupełnie innym miejscu niż stylistyka?

Liczba wyświetleń   

2024

Dane do pobrania nie są jeszcze dostępne.

Biogram autora   

Jadwiga Biernacka, Uniwersytet Warszawski

Magister filologii polskiej, doktorantka w Instytucie Literatury Polskiej na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół poetyki i stylistyki polskiego reportażu literackiego, do jej zainteresowań należy także dramat Szekspirowski i awangardy literackie. Autorka artykułów opublikowanych w „Pracach Filologicznych”, „Tekstualiach” czy „Jednak Książki”.

Bibliografia   

Kapuściński R., Wiersze zebrane, Warszawa 2008.
[Google Scholar]

Kapuściński R., Szachinszach, Warszawa 2016.
[Google Scholar]

Kąkolewski K., Czarna Pani, [w:] K. Kąkolewski, 3 złote za słowo. 22 historie, które napisało życie. Reportaże z lat 1958-1966, Warszawa 1984.
[Google Scholar]

Kąkolewski K., Dziesięciogroszowa opowieść, [w:] K. Kąkolewski, Jak umierają nieśmiertelni. Baśnie udokumentowane, Warszawa 1986.
[Google Scholar]

Kąkolewski K., Mafia z tytoniowej krainy, Trzy fotografie z dziwnego albumu, [w:] K. Kąkolewski, Reporter kryminalny. Książę oszustów, Poznań 2010.
[Google Scholar]

Kąkolewski K., Mięso papugi, Warszawa 1997.
[Google Scholar]

Kąkolewski K., Niewidzialny chłopiec, Zuchwała zaczepka, [w:] K. Kąkolewski, Lato bez wakacji, Kraków 1986.
[Google Scholar]

Kąkolewski K., Noc tysiączna i pierwsza, Otworzyć po mojej śmierci, Wieczory z diabłem, [w:] K. Kąkolewski, Reporter kryminalny. Umarli jeżdżą bez biletu, Poznań 2010.
[Google Scholar]

Kąkolewski K., Noc w kamieniołomie, [w:] K. Kąkolewski, Najpiękniejsze i najskromniejsze, Warszawa 2000.
[Google Scholar]

Kąkolewski K., Notatka, Warszawa 1982.
[Google Scholar]

Kąkolewski K., „Przyjaciółka”, [w:] K. Kąkolewski, Dziennik tematów, cz. 2, Warszawa 1985.
[Google Scholar]

Kąkolewski K., Zbrodniarz, który ukradł zbrodnię, Warszawa 1972, 2002.
[Google Scholar]

Krall H., Pola, [w:] H. Krall, Fantom bólu. Reportaże wszystkie, Kraków 2017.
[Google Scholar]

Krall H., Pola, [w:] H. Krall, Pola i inne rzeczy teatralne, Kraków 2018.
[Google Scholar]

Baron-Milian M., Wyliczenie/enumeracja, [w:] Ilustrowany słownik terminów literackich. Historia, anegdota, etymologia, red. Z. Kadłubek, B. Mytych-Forajter, A. Nawarecki, Gdańsk 2018.
[Google Scholar]

Bauer Z., Pomnik płomienia, „Nowe Książki” 1982, nr 3.
[Google Scholar]

Belknap R.E., The List. The Uses and Pleasures of Cataloguing, New Heaven 2004.
[Google Scholar]

Saloni Z., Język mówiony. Język pisany, [w:] Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 1999.
[Google Scholar]

Espy W.R., The Garden of Eloquence. A Rhetorical Bestiary, New York 1983.
[Google Scholar]

Glensk U., Historia słabych. Reportaż i życie w dwudziestoleciu (1918-1939), Kraków 2014.
[Google Scholar]

Grochowski M., Wprowadzenie do opisu wyliczenia jako zasady budowy tekstu, „Pamiętnik Literacki” 1978, nr 3.
[Google Scholar]

Jeziorska-Haładyj J., Zawartość zmyślonej, żółtej walizki. O prozie Hanny Krall, „Pamiętnik Literacki” 2010, nr 4.
[Google Scholar]

Kaliszewski A., Wieczna gra. Artykuły i szkice, Kraków 2009.
[Google Scholar]

Kapuściński R., Pisanie wierszy jest dla mnie luksusem, rozm. przepr. J. Mikołajewski, [w:] R. Kapuściński, Wiersze zebrane, Warszawa 2008.
[Google Scholar]

Kąkolewski K., Problemy prawdy w reportażu, „Kwartalnik Prasoznawczy” 1959, z. 3.
[Google Scholar]

Kąkolewski K., Reportaż, [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka et al., Wrocław 1993.
[Google Scholar]

Kąkolewski K., Wańkowicz krzepi. Wywiad-rzeka, Lublin 1984.
[Google Scholar]

Kąkolewski K., Wokół estetyki faktu, „Studia Estetyczne” 1965, t. 2.
[Google Scholar]

Kąkolewski K., Zbrodniarz, który ukradł zbrodnię, Warszawa 1972.
[Google Scholar]

Lausberg H., Retoryka literacka, przeł., oprac. i wstęp A. Gorzkowski, Bydgoszcz 2002.
[Google Scholar]

Lebioda D., Płacz nad ludzką biedą, „Poezja” 1987, nr 8.
[Google Scholar]

Maziarski J., Anatomia reportażu, Kraków 1966.
[Google Scholar]

Michalewicz I., Krzysztof Kąkolewski 1930-2015. Reporter, który umarł ze smutku, „Duży Format” 17.06.2015, [online], dostęp: [7,127290,18135202,krzysztof-kakolewski-1930-2015-reporter-ktory-umarl-ze-smutku.html].
[Google Scholar]

Okopień-Sławińska A., Wyliczenie, [w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1988.
[Google Scholar]

Pacławski J., Reportaże Krzysztofa Kąkolewskiego, [w:] J. Pacławski, O reportażu i reportażystach, Kielce 2005.
[Google Scholar]

Rusinek M., Między antytezą i enumeracją, czyli dwie wersje prefigurowania polskiej rzeczywistości, „Teksty Drugie” 2021, nr 3.
[Google Scholar]

Saloni Z., Język mówiony. Język pisany, [w:] Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 1999.
[Google Scholar]

Sarbiewski M.K., Wykłady poetyki, przeł. i oprac. S. Skimina, Wrocław 1958.
[Google Scholar]

Sendyka R., Lista, „Autobiografia. Literatura. Kultura. Media” 2014, nr 1 (2).
[Google Scholar]

Sieciechowicz M., Potwór z Saskiej Kępy, Warszawa 2006.
[Google Scholar]

Sławiński J., O opisie, „Teksty. Teoria Literatury, Krytyka, Interpretacja” 1981, nr 1.
[Google Scholar]

Stanisławczyk B., Kąkolewski bez litości (dla siebie?), Kraków 1994.
[Google Scholar]

Strączek K., Kapuściński. Trudny talent, Warszawa 2022.
[Google Scholar]

Szydłowska J., Konceptualizacja doświadczenia wojny i okupacji w twórczości Krzysztofa Kąkolewskiego. Świadectwo – pamięć – gest etyczny, „Studia Ełckie” 2009, nr 1.
[Google Scholar]

Warnke A., Przekraczając granice. Tendencje w reportażu literackim, [online: [przekraczajac-granice-tendencje-w-reportazu-literackim].
[Google Scholar]

Wolny K., O poetyce współczesnego reportażu polskiego 1945-1985, Rzeszów 1991.
[Google Scholar]

Wolny-Zmorzyński K., Kaliszewski A., Furman W., Gatunki dziennikarskie. Teoria – praktyka – język, Warszawa 2009.
[Google Scholar]

Wysocka S., Laureat nagrody Kapuścińskiego o przyjaźni z autorem „Cesarza”, [online: [2sfqp4s].
[Google Scholar]

Podgląd   

Pobrania

Opublikowane

21.12.2023

Jak cytować

Biernacka, J. „Literackość zamknięta W Figurze Retorycznej, Czyli Jak Wyliczają Reporterzy, a Jak Prozaicy, Poeci I Dramatopisarze”. Filologia Polska. Roczniki Naukowe Uniwersytetu Zielonogórskiego, t. 9, grudzień 2023, s. 19-46, doi:10.34768/fp2023a1.

ISSN wersji papierowej

2450-3584